Iris de Graaf over de breuk met Rusland: ‘Een gedwongen vertrek verscheurt je altijd’

Iris, voor we meteen in de oorlog stappen, even over Rusland - het land van je oma. Heb je daardoor een bijzondere band met het land?

“Ja, dat denk ik wel. Het land heeft me van jongs af aan gefascineerd. Het huis van mijn oma voelde ‘Russisch’, met alle snuisterijen, matroesjka-poppen en Sovjet-chocolaatjes. Ik heb mooie herinneringen aan het Rusland van vroeger, toen we familie bezochten, of toen ik er studeerde in St. Petersburg. Maar bovenal was ik geïntrigeerd door de Russische taal. Het was mijn droom om net als mijn moeder en oma vloeiend Russisch te spreken, en misschien wel literair vertaler te worden, maar ikzelf ben niet tweetalig opgevoed.”

Je begon als correspondent voor de NOS ten tijde van de corona-pandemie, en deed vanuit Moskou verslag van een land dat langzaamaan steeds meer autoritair werd. Waar merkte je dat aan?

“Aan alles. Bureaucratische beperkingen voor journalisten; niet meer mogen reizen naar bepaalde afgelegen gebieden; geen toestemming krijgen voor interviews; wetten die werden aangenomen; demonstraties die verboden werden, allemaal onder het mom van ‘volksgezondheid’. Terwijl pro-regeringsdemonstraties wél werden toegestaan - daar was covid blijkbaar geen onderwerp. De paranoia tegen buitenlanders in het algemeen nam toe, met strengere visa-eisen en wetten op ‘buitenlandse agenten’. Mensenrechtenorganisaties werden opgedoekt, het ‘herdenken’ van Sovjet-terreur werd verboden en activisten, journalisten en oppositieleiders werd het werk onmogelijk gemaakt. Zo werd Navalny’s organisatie, naast IS en Al-Qaida, op de terrorismelijst gezet. En dit alles was nog voordat de oorlog uitbrak en het land totaal autoritair werd.”

Twee jaar later, in 2022, viel Rusland Oekraïne binnen en kon je vijftien jaar cel krijgen als je het woord ‘oorlog’ in je berichtgeving gebruikte. Dat lijkt me naast eng vooral ook heel bizar?

“Ja, dat was moeilijk, want er was geen handboek voor. Hoe doe je verslag van een oorlog als je het geen oorlog mag noemen? Hoe zorg je ervoor dat je niet alleen zelf veilig blijft, maar ook de mensen met wie je samenwerkt, de mensen die je voor de camera zet? Wat is ‘nepnieuws’, wat is ‘het discrediteren van het leger en de Russische staat’? Hoe streng handhaven de autoriteiten deze militaire censuurwetten, wie wordt de eerste collega die wordt gearresteerd? Dat waren allemaal vragen zonder antwoord. Het was werken in een grijs gebied, waarin je constant heen en weer werd geslingerd tussen je niet willen laten intimideren, en tegelijkertijd niet in de gevangenis wil belanden.”

Halverwege 2023 moest je Rusland noodgedwongen verlaten. Hoe ging dat, en hoe voelde dat?

“Aan de ene kant kwam het totaal uit de lucht vallen, en was ik nog lang niet klaar om te vertrekken. Aan de andere kant merk je, zoals ik ook in mijn boek beschrijf, hoe de onvrijheid toenam, hoe de spanning opbouwde en hoe de onveiligheid na een aantal gebeurtenissen (waaronder de arrestatie van collega Evan Gershkovich, een zware ondervraging op het vliegveld en een paar intimiderende gebeurtenissen bij mij thuis) zo groot was geworden, dat het duidelijk was dat ik weg moest.”

“Ik denk dat je je nooit kan voorbereiden op een gedwongen vertrek, en dat het je altijd verscheurt. Je laat een stukje van jezelf achter in een land dat je thuis is geworden - en te weten dat ik niet meer terug kan, is pijnlijk. Tegelijkertijd probeer ik het niet te persoonlijk op te vatten: als journalist ben je nou eenmaal een pion in een spel van autoritaire machthebbers, hoe goed je intenties ook zijn.”

Was je terugkeer naar Nederland het moment waarop je besloot: ik moet hier een boek over schrijven?

“Nee, niet direct. Ik speelde al een tijdje met het idee om ooit een boek te schrijven over het verhaal van mijn oma - niet perse over mijn eigen leven of ervaringen in Rusland. Toen ik terugkwam wilde iedereen opeens ‘een boek’ over Rusland van mij. En ik dacht alleen maar; ik wil geen standaard boek over Rusland schrijven. Pas toen ik had afgesproken met het team van uitgeverij Lebowski, merkte ik dat mijn verhalen en het verhaal van mijn oma samenvielen. De parallellen tussen vrijheid en onvrijheid, tussen liefde voor een land en gezien worden als een ‘verrader’. Opeens zag ik Vrijuit voor me. Pas toen dacht ik; oké, op deze manier, en met dit team, durf ik het in relatief korte tijd wel aan.”

De ondertitel van je boek is ‘Over Rusland en de liefde voor een land

die niet wederzijds bleek te zijn’. Kun je uitleggen waar je aan merkte dat de liefde voorbij was? En hoe verwerk je zo’n ja, breuk?

“Die ‘liefde’ - al is dat misschien een beetje te sterk - was vooral wederzijds toen ik vroeger in Rusland kwam als toerist, om familie te bezoeken, of toen ik er een jaar studeerde. Op dat moment was ik een van hen, werd ik geprezen om mijn kennis van de Russische taal en ben ik altijd overal hartelijk ontvangen. Het land was toen een warm bad. Dat is wel echt anders op het moment dat je er als journalist gaat werken. Dan krijg je een Rusland te zien met intimidatie, wantrouwen en paranoia. Een land waarin mensen niet met je durven te praten, en je zien als een ‘vijand’ - wat sinds de oorlog en de militaire censuur overging in het criminaliseren van mijn werk, en ertoe leidde dat ik weg moest en op een zwarte lijst ben gezet. Ja, dan is het wel voorbij, haha. En hoe verwerk je dat? Het is een rouwproces, net als elke breuk. Dus daar gaat tijd overheen en accepteren dat je in een nieuwe realiteit terecht bent gekomen. En daar vervolgens het beste van maken.”

Is dat ook de reden dat Vrijuit bestaat uit jouw persoonlijke verhalen? Omdat het pijnlijk - en wellicht persoonlijk - is?

“Ik weet niet eens hoe ik het anders had moeten opschrijven, haha. Het is een combinatie van mijn verhaal en het levensverhaal van mijn oma - en daarmee is het per definitie persoonlijk. Ik wilde dus geen geopolitiek boek schrijven over Poetin of het Kremlin, maar juist laten zien hoe onze levens - en die van de Russen - beïnvloed zijn door de oorlog en de repressie. En ook wat dat persoonlijk met je doet. Ik vind het belangrijk persoonlijk te zijn en alles op te schrijven, alleen dan kan je een land openvouwen en overbrengen welke consequenties regimes hebben op je leven en je psyche. Voor analyses over Poetin, de geopolitiek of de oorlog kan je mijn reportages bekijken, podcasts luisteren of artikelen lezen die ik schreef voor de NOS en Nieuwsuur. “

Komt het nog goed tussen jou en Rusland?

“Dat hangt van veel factoren af. Als er een nieuwe, liberale, democratische regering aan de macht komt die de banden wil herstellen met het Westen, dan zou het best kunnen dat ik nog eens naar Rusland af kan reizen. Maar dat lijkt, in elk geval de komende jaren, heel ver weg. Ik heb het hoofdstuk ‘Rusland’ voor nu afgesloten. Alles opschrijven in mijn boek heeft daarbij geholpen. Het is een onderdeel van mijn leven, en dat zal het ook altijd blijven, maar er zijn nog zoveel mooie nieuwe versies van mezelf te ontdekken. Ik heb veel zin om na te denken over wat ik allemaal nog zou willen doen, en het is een voorrecht om dat nu in veiligheid en vrijheid te kunnen doen.”

Met welk gevoel wil je de lezer achterlaten na het lezen van je boek?

“Ik hoop dat lezers nadenken over het gevoel dat vrijheid niet vanzelfsprekend is, en hoe snel het kan afbrokkelen. En misschien ook met het gevoel dat dapper zijn belangrijk is; opstaan tegen onrecht, of je uitspreken als je het zwijgen wordt opgelegd, kunnen we in veel meer situaties doen dan alleen onder militaire censuur of in een land in oorlogstijd. En het zou leuk zijn als lezers beseffen hoeveel werk correspondenten 24/7 verzetten om iedereen van nieuws en duiding te voorzien, en wat voor persoonlijke prijs we daar allemaal voor betalen. Dat zie je allemaal niet als je een journaalreportage van een paar minuten bekijkt.”

Tot slot: hoe is het schrijven bevallen? Smaakt het naar meer? Of zeg je: nóg een boek? Liever niet.

“Haha. Ik ben erg blij en dankbaar dat dit boek er is - laat ik het daar op houden. Een boek schrijven in iets meer dan een halfjaar tijd, na een paar hele intense jaren in Rusland en naast een fulltime nieuwe baan, een zoektocht naar een huis, een verbouwing en een nieuwe liefde, zou ik niemand aanraden. De komende tijd ga ik vooral genieten van het feit dat dit boek er is, en hopelijk eindelijk wat meer tijd doorbrengen met vrienden en familie.”

Toch nog één vraag - we zijn van Kobo tenslotte. Wat lees je zelf graag?

“Ik geniet het meest van dystopische romans en sci-fi. Het liefst een combinatie ervan, haha. Sowieso alles van Margaret Atwood en Haruki Murakami. Ik heb net De school voor goede moeders uit, daar heb ik erg van genoten. Verder lees ik Naar het paradijs van Hanya Yanagihara voor de tweede keer, en tussendoor ook non-fictie zoals Ik wens mijn huis as van de Moskouse dichteres en activist Daria Serenko. Daria zat in de Russische gevangenis omdat ze oppositieleider Navalny steunde, en beschrijft zo bijzonder wat geweld, schuldgevoel en gevangenschap met een mens doet. Een en al tranen. Als je mijn boek hebt gelezen en nog meer over de ‘Russische pijn’ en verzet wil lezen, dan is haar werk echt een aanrader.”