Renske Leijten schreef boek over toeslagenschandaal: ‘Het leest als een thriller, maar het is echt gebeurd’

Renske, om maar even bij het begin te beginnen, hoe kwam je op het idee om dit boek te schrijven?

“Er zijn naar aanleiding van dit schandaal - ik spreek over een schandaal, niet over een affaire, want er zit een hele andere betekenis aan dat woord - zoveel boeken, podcasts en televisieprogramma’s gemaakt. Maar nog nooit een reconstructie. Ik was daar verbaasd over, dat dit laatste, onvermijdelijke stuk van de puzzel van het toeslagenschandaal nog niet was gelegd. Ik dacht: als het er niet komt door een ander, dan maar door mij. Ik was supergemotiveerd.”

Hoe was het om dit boek te schrijven?

“Het was leuk, maar ook heel moeilijk. Als je een reconstructie maakt van een periode van vijf jaar, moet je scherpe keuzes maken in wat je wel en wat je niet meeneemt. Daarbij gluur je ook ongegeneerd in iemands leven en mag je onbeschaamd alles vragen - en dan weet je nog niet eens of het in het boek komt. Het was ontzettend pittig om de meters te maken die je nodig hebt om een boek af te maken.”

Hoe was de samenwerking met Eva González Pérez?

“Even voor jouw beeld: voordat ik zelf betrokken raakte bij het toeslagenschandaal, was Eva al vijf jaar bezig als de advocaat van ruim veertig gedupeerde ouders. Haar man is eigenaar van het Eindhovense gastouderbureau Dadim, waar de Belastingdienst in 2013 een onderzoek naar begon vanwege mogelijke fraude. Ze ging procederen, en kreeg tot aan de Raad van State gelijk, maar met de Belastingdienst liep alle communicatie op niks uit. Later bleek dat er sprake was van vertragen, het achterhouden van informatie en van institutioneel racisme.”

“Voor het maken van deze reconstructie hadden we dagelijks, soms wel meerdere keren per dag contact met elkaar. Ik merkte dat het haar goed deed, maar dat ik ook dingen oprakelde die heel pijnlijk voor haar waren. Het is niet niks om erachter te komen hoe lelijk er achter de schermen bij de Belastingdienst over je werd gesproken. Dat wist ze wel, maar om dat te lezen in de mailtjes die boven water kwamen, was voor haar heel heftig.”

Is je boek ook bedoeld als een eerbetoon aan mensen als Eva en Joop?
“Het is enerzijds een onvermijdelijke geschiedenis die gekend moet worden. Als Eva het niet had gedaan, was het toeslagenschandaal nooit ontrafeld. Zonder haar was het niet gebeurd. Ze heeft 30.000 volwassenen en 100.000 kinderen uit een zeer benarde positie gehaald. Of het een eerbetoon is, dat laat ik aan de lezer. Maar ik vind het hoopgevend, dat als je doorgaat en niet opgeeft, je er sterker uitkomt. Dat maakt het een universeel verhaal, wat iedereen zou kunnen inspireren. Tegelijkertijd, dóe het maar eens.”

Heb je tijdens de reconstructie dingen ontdekt die nog niet eerder naar buiten zijn gekomen?

“Ik ben achter heel veel dingen gekomen die ik nog niet wist. Uit de stukken die ik heb gelezen, bleek dat de Belastingdienst in de zomer van 2016, drie jaar voordat de boel ontplofte, bijna op het punt van excuses maken stond. Ze wilden toegeven dat ze fout zaten, en het goedmaken. Toen ik dat las, schreeuwde ik bij wijze van spreken tegen die pagina’s: ‘Doe het dan, los het dan op!’ - maar het gebeurde niet. Omdat je het einde kent - ik ben daar als politica enorm bij betrokken geweest - was het bevreemdend en ook frustrerend te beseffen dat als ze toen een andere keuze hadden gemaakt, ik dit boek niet had geschreven. Het had niet gehoeven. Dat maakt me ook wanhopig. Doe het dan! Geef toe dat je fout zit. En daarna meteen: ah nee, toch niet - want je weet hoe het eindigt.”

Waarom is het zo belangrijk dat deze reconstructie is gemaakt?

“Omdat als je niet weet wat er mis is gegaan in de selectie, je het ook niet kunt herstellen. Je moet terugkijken om te zien welke fout je hebt gemaakt. En daar zit wat mij betreft een hele pijnlijke episode. Dat is niet voldoende gedaan.”

Doordat de Belastingdienst mensen onterecht aanmerkte als fraudeurs, kregen honderden gezinnen te maken met torenhoge schulden, met alle gevolgen van dien. In de zomer van 2019 opende je een meldpunt voor gedupeerden. Wat heeft je daarin het meest geraakt?

“Vanaf het moment dat ik het meldpunt lanceerde, kwamen er dagelijks meldingen binnen waarbij ik van mijn stoel viel. Die verhalen zijn echt onder mijn huid gekropen. Een van de afschuwelijkste verhalen vond ik dat van een gezin dat naar hun land van herkomst ging om een familielid te begraven. Ze werden op Schiphol uit de rij geplukt omdat ze een belastingschuld hadden. De moeder vertelde me dat het haar niet alleen ging om het verdriet dat ze niet naar die begrafenis konden, maar om de vernedering dat je zo in je vrijheid wordt beperkt. Ze heeft het nooit over het geld gehad dat ze terug moesten betalen, dat hebben ze bij elkaar gesprokkeld, maar over het afpakken van haar eer. Dat heeft er bij mij het hardst ingeslagen.”

“Het is schrijnend, nog steeds, dat mensen denken dat de gedupeerde gezinnen stumperds waren. Het waren mensen die werkten. Die gewoon deden wat de overheid van ze vroeg. Ze zijn genadeloos aangepakt. Dat vond ik heel belangrijk om in het boek op te nemen: wat betekende dat, om zo te worden aangepakt? Ik kan niet kiezen tussen wat het schrijnendst is. Het gaat om verlies van regie en eer, van niet vertrouwd worden. Dat is zo fundamenteel. Dat maakt dat mensen zijn geknakt.”

Ik las ergens over je levensmotto: ‘Wie goed doet, goed ontmoet.’ Kun je daar nog steeds in geloven?

“Dat geloof zit er al heel lang in bij mij. Het schandaal heeft het niet beïnvloed, en niet gestimuleerd. Ik heb geleerd dat je op verschillende manieren in het leven kan staan en op verschillende manieren naar mensen kan kijken. Dat zie je terug in de politieke keuzes die je maakt. Ik heb een positief mensbeeld, ga uit van het goede. Ik geloof heel sterk dat omstandigheden de mens maken, zonder dat je daarbij je eigen verantwoordelijkheid verliest, want die heb je. Ik zoek mensen op die dezelfde levenshouding hebben: wie goed doet, goed ontmoet.”

Dat motto moet Joop, de ambtenaar van de Belastingdienst die een grote rol speelde bij de openbaring van het schandaal en aan wie het boek ook is opgedragen, met je hebben gedeeld.

“Ik ben heel trots en blij dat Joop heeft gezegd: vertel mijn verhaal dan ook maar. Moet je nagaan hè, dit is een ambtenaar die meer dan veertig jaar bij de Belastingdienst heeft gewerkt, die zegt: ‘Ik zorg ervoor dat deze advocaat alle stukken krijgt waar ze recht op heeft.’ Wat er vervolgens gebeurt, leest echt als een thriller, maar het is gewoon echt gebeurd. Dat is superduister, maar tegelijkertijd heel hoopgevend. Wees een Eva, wees een Joop. Maak het verschil, ook al is het klein.”

Foto auteur: Bonnita Postma